1․ Ովքե՞ր էին Հեթումյանները։
Հայոց պատմության մեջ հսկայական դերակատարություն է ունեցել Հեթումյանների տոհմը: Հեթումյանները, հաստատվելով Կիլիկիայում, լինելով պատվախնդիր, հավակնոտ ու ռազմատենչ տոհմ, փորձեցին այնտեղ գերիշխանության հասնել: Նրանք նախ խնամիական կապեր հաստատեցին մյուս ազդեցիկ տոհմերի՝ Արծրունիների, Ռուբինյանների, Պահլավունիների, հետ, ապա առաջնության համար պայքար սկսեցին Ռուբինյանների դեմ:
2․ Ներկայացրե՛ք Հեթումյանների արտաքին քաղաքականությունը։ Վերլուծեք դաշնակցելու հմտությունները։
Այդ շրջանում ասպարեզ էին եկել Եգիպտոսի մամլուքները և մոնղոլները։ Հայաստանը պետք է ճիշտ քաղաքականության միջոցով խուսափեր թշնամություններից և պատերազմներից։ Քանի որ իրենցից ավելի հզոր էին մոնղոլները, թերևս այդ շրջանում,
Հեթումյանները իրենց գոյության պահպանման համար նախընտրեցին դաշնակցել մոնղոլների հետ, քան Եգիպտոսի մամլուքների։ Իմ կարծիքով դա ճիշտ քայլ էր, քանի որ չէին ցանկանում թշնամություն հաստատել նրանցից ավելի հզորի հետ։
3․ Ինչո՞ւ անկում ապրեց Հեթումյանների արքայատունը։
Կային մի քանի պատճառներ. նախ խանգարում էր կրոնը, քանի որ առաքելական եկեղեցուց հեռվանում և ձգտում էին մարդիկ լինել կաթոլիկ, ինչին նպաստում էր նաև Հռոմի պապը։ Նաև գահակալական կռիվներն ու ներքին պառակտությունները սրվեցին, ժողովուրդը մասնատվեց և արքայատունը չկարողացավ դիմակայել։
4․ Կարո՞ղ էին արդյոք խուսափել անկումից։
Ոչ, չէինք կարող, քանի որ արդեն շատ էր մասնատված երկիրը։
5․ Ի՞նչ դժվարություններ և առավելություններ կային Հայաստանի սահմաններից դուրս թագավորություն հռչակելու հարցում։
Կիլիկիան ուներ շատ բարենպաստ աշխարհագրական դիրք։
1․ Ովքե՞ր էին Զաքարյանները։
Զաքարյանները (վրացական աղբյուրներում Զաքարյանների տոհմը կոչվում է Մխարգրձելի՝ Երկայնաբազուկ, Երկայնաթիկունք), ըստ հայ պատմագիրների, սերել են Մեծ Հայքի Կորճայք նահանգի Կարթունիք գավառից Հյուսիսային Հայաստան գաղթած Արծրունիների մի ճյուղից: 1965 թ-ին Ամբերդում հայտնաբերված արաբատառ արձանագրության մեջ Սարգիս Զաքարյանի որդիներ Զաքարե Բ Մեծը և Իվանե Ա-ն անվանված են Արծրունիներ:
2․ Ներկայացրե՛ք և նկարագրե՛ք հայ- վրացական հարաբերությունները Զաքարյանների օրոք։
Մեծ հեղինակություն ձեռք բերած Զաքարիայի անունով Խոժոռնիի Արծրունիների իշխանատոհմն այնուհետև կոչվել է Զաքարյան: Արծրունիների տոհմի մի ուրիշ իշխան’ Վահրամը, XI դ-ի երկրորդ կեսին հաստատվել է Գուգարքի Ձորոփոր գավառում և վասալ, ծառայության դիմաց նույն Կյուրիկե Ա Բագրատունուց ստացել Մահկանաբերդ և Կայան ամրոցները ‘շրջակա տարածքներով: 1118-ին, երբ Վրաստանին է միացվել Կյուրիկյանների թագավորության տարածքի զգալի մասը, որը վրաց Բագրատունիները շնորհել էին Օրբելյաններին, Զաքարյան – Արծրունի իշխանատները դարձել են Օրբելյանների վասալները: Վրաց թագավոր Դեմետրե l-ի օրոք (1125-56) Վահրամի որդի Վասակ Արծրունին կարգվել է Տփղիս քաղաքի շահապ (քաղաքագլուխ), որին 1170-ական թթ-ին հաջորդել է եղբայրը’ Ամիր Քուրդ Արծրունին: Վերջինիս քույրը’ Սահակադուխտը, ամուսնացել է Զաքարիայի որդու’ Սարգիս Մեծի (Մարգիս Ձաքարյան) հետ: Նրանց որդիներն են Զաքարյան տոհմի երևելիներ Զաքարե Բ Մեծն ու Իվանե Ա-ն:
Հայ-վրացական ուժերը 1110-ին ազատագրել են Շամշուլդե բերդը, 1118-ին Լոռե բերդաքաղաքը, ապա’ նախկին Կյուրիկյան թագավորության ամբողջ տարածքը, 1123-ին’ Գուգարքի արևելյան և Ուտիքի արևմտյան շրջանները, Կայենը, Կայծոնը, Տավուշը, Մահկանաբերդը և այլ բերդեր ու բնակավայրեր: Նույն թվականին Անիի հայ բնակիչներն ապստամբել են Շադդադյանների դեմ և 1124-ին քաղաքը հանձնել վրաց Դավիթ Շինարարին: Սակայն վերջինիս հաջորդած Դեմետրե I թագավորը (1125—1155/ /56) 1126-ին ստիպված է եղել Անին վերադարձնել այն պաշարած Շադդադյան ամիրա Փատլունին: 1161-ին անեցիները կըր- կին ազատագրել են քաղաքը և այն հանձնել վրաց թագավոր Գեորգի 111-ին (1155 /56—1184): Վերջինս Անիի կառավարիչ է ճանաչել Իվանե Օրբելյանին: Հայ-վրացական զորքերը 1161-ի օգոստոսին Անիի մոտ ջախջախել են Շադդադյաններին օգնության շտապած Շահ-ի արմենների ամիրա Միրանին և հարևան ամիրայությունների միացյալ ուժերին: Զարգացնելով հաջողությունը, հայ-վրացական ուժերը 1162-ի օգոստոսին գրավել են նաև Դվինը: Սակայն նույն թվականի վերջին Ատրպատականի Ելտկուզ աթաբեկը խոշոր բանակով գրավել է Դվինը, ապա պաշարել Անին: Պատերազմական գործողությունները փոփոխակի հաջողություններով տևել են շուրջ 3 տարի: 1165-ին հայ-վրացական ուժերը ստիպված նահանջել են՝ կրկին Անին զիջելով Շադդադյաններին: Զաքարյանները, որ մինչ այդ եղել են Օրբելյանների վասալները, վրաց արքունիքում ձեռք են բերել մեծ ազդեցություն ու հեղինակություն:
1185-ին Վրաց Թամար թագուհին (1184-1207) Սարգիս Մեծին շնորհել է հայ-վրացական զորքերի ամիրսպասալարի պաշտոնը, ինչպես նաև Օրբելյանների այն տիրույթները, որոնք վրացական աղբյուրներում հիշատակվում են Սոմխիթ (Հայաստան) անվանումով: Սարգիս Մեծի որդիները’ Զաքարեն և Իվանեն, գլխավորել են հայկական զորաբանակը, որի մարտիկների թիվը XIII դ-ի սկզբին հասել է 40 հազարի: Զաքարյանները վճռական դեր են խաղացել Թամար թագուհու առաջին ամուսնու’ Գեորգի Ռուսի (Յուրի Բոգոլյուբսկի) ապստամբության ճնշման գործում: Այդ ծառայության համար Թամար թագուհին Սարդիս Զաքարյանի որդի Զաքարեին նշանակել է ամիրսպասալար, Իվանեին’ արքունի մեծ վեզիր (մսախուրթուխուցես), Վահրամ Զաքարյանի (Սարգիս Զաքարյանի եղբայրը) որդի Զաքարեին (Զաքարյանների Գազելի կամ Գազեցի ճյուղի հիմնադիրը) շնորհել Գագ ամրոցը և նրա շրջակայքը’ մինչև Գանձակ, մյուս որդուն’ Սարգսին (Զաքարյանների Թմոգվելի կամ Թմոգվեցի ճյուղի հիմնադիրը)’ Թմբուկը (Թմոգվելի): Սարգսի որդիներ Զաքարեն և Իվանեն վրացական բանակում վարել են հայկական զորքերի սպարապետությունը: Հայկական զորքերը շարունակ համալրվել են Հայաստանի տարբեր գավառներից Վրաստան անցնող հայ զինվորներով: 1185-ին հայկական զորաբանակն ուներ 20 հազար, իսկ XIII դ. սկզբին՝ մոտ 40 հազար զինվոր:
Հայ-վրացական սերտ համագործակցության հետևանքով ոչ միայն ամրապնդվել ու հզորացել է վրաց Բագրատունիների թագավորությունը, այլև սելջուկ նվաճողներից շուտով ազատագրվել են Հայաստանի հյուսիսային, հյուսիս – արևելյան և կենտրոնական նահանգները:
Հայ-վրացական ուժերի առաջխաղացումը խւաիանելու նպատակով մոտ 1195-ին Ատրպատականի աթաբեկ Աբու Բաքրը խոշոր ուժերով ներխուժել է Հայաստան: Շամքորի մոտ տեղի ունեցած վճռական ճակատամարտն ավարտվել է հայ-վրացական բանակի կատարյալ հաղթանակով: Գրանից հետո Զաքարյաններն ազատագրել են Ամբերդը (1196), Անին (1199), Բջնին (1201), Դվինը (1203): Հայ- վրացական ուժերի հաղթարշավը փորձել է կանխել Իկոնիայի սուլթանությունը, սակայն 1204/5-ին, Բասենում տեղի ունեցած ճակատամարտում կրել է ջախջախիչ պարտություն: Հայ-վրացական ուժերն ազատագրել են հղաթի ամիրայության տարածքը, հասնելով մինչև Մանազկերտ և Արճեշ: Սակայն թիկունքն ապահովելու նպատակով նրանք շուտով նահանջել են Խլաթից, 1206-ին ազատագրել Կարսը, 1208— 1209-ին’ Բագրևանդը, Տուրուբերանի հս. գավառները, ապա’ Մանազկերտը և Արճեշը: 1210—11-ին հայ-վրաց զորքերը պաշարել են Խլաթը, սակայն Իվանե Զաքարյանը պատահաբար գերի է ընկել, և Զաքարյանները ստիպված Այյուբյանների հետ կնքել են խաղաղության պայմանագիր: